სანდრო ბარამიძე

გველისმჭამლის მითი და მისი ლიტერატურული ვარიანტები

(წინასიტყვაობა მინდიას თემაზე შექმნილი სამი ქართული ნაწარმოების შვეიცარიული გამოცემისათვის)

სამი ქართველი მწერლის სამი ნაწარმოების წინამდებარე გამოცემა მინიმუმ სამ მიზანს მაინც ემსახურება: 1) გააცნოს შვეიცარიელ მკითხველს ქართული ლიტერატურის სამი ბრწყინვალე ნიმუში; 2) მოგვცეს ერთი ქართული მითოლოგიური წყაროს ლიტერატურული ვარიანტების შედარებითი ანალიზის შესაძლებლობა; 3) გველისმჭამელის ქართული მითოლოგემის სახით გააცნოს მკითხველს (და ალბათ არა მხოლოდ რიგით მკითხველს, არამედ მითოლოგიისა და ლიტერატურის სპეციალისტებს) ეშმაკთან ხელოვანის კონტრაქტის დასავლეთ ევროპული მოტივის არქაული მითოლოგიური ფესვები.

დასახელებული სამი მიზნიდან პირველი იმდენად მარტივია, რომ კომენტარი საერთოდ არ სჭირდება. მთავარი ამ შემთხვევაში ლიტერატურული თარგმანის ხარისხია, რაზეც წინასიტყვაობის ავტორს აზრის გამოთქმა არ ძალუძს იმ უბრალო მიზეზით, რომ გერმანული ენა მისთვის უცნობია. რაც შეეხება დანარჩენ ორ მიზანს, მათი მართებულობის დასაბუთება საკუთრივ ამ წინასიტყვაობის დანიშნულებას წარმოადგენს.

***

თომას ჰოიზერმანის იდეა ერთ ტომში გაეერთიანებინა წარმოდგენილი სამი ნაწარმოები, იმდენად ბუნებრივად მოსჩანს, რომ შვეიცარიელი მკითხველი, ამ ნაწარმოებებთან გაცნობის შემდეგ, ალბათ იფიქრებს, რომ ეს იდეა ერთხელ უკვე რეალიზებულ იქნა ქართულ ენაზე და, რომ წინამდებარე გამოცემა მხოლოდ ქართული კრებულის გერმანულენოვან ვარიანტს წარმოადგენს. სინამდვილეში კი, აქამდე ასეთი რამ არავის მოსვლია აზრად. სხვათა შორის, გარკვეული საფუძველი ამ უცნაურ გაუგებრობას აქვს კიდეც: წარმოდგენილ სამ ავტორთა შორის ერთ-ერთი – გრიგოლ რობაქიძე – ათწლეულების განმავლობაში, ემიგრანტობის გამო აკრძალული იყო და მისი ლიტერატურული მემკვიდრეობის სრულად გამოცემა მხოლოდ ახლა იწყება. ასეა თუ ისე, ფაქტია, რომ ქართველები ჩვენს შვეიცარიელ მეგობარს – თომას ჰოიზერმანს უნდა ვუმადლოდეთ ამ მშვენიერ მიგნებას, რადგან მისი წყალობით გვეძლევა საშუალება თვალი გავადევნოთ პროცესს, რომლისთვისაც, ერთი დიდი შვეიცარიელის ტერმინებით რომ ვისარგებლოთ, "არქეტიპების რეალიზაცია", ან "ეროვნული კოლექტიური არაცნობიერის გაცოცხლება" შეგვეძლო დაგვერქმია.

როგორც მკითხველი თავად დარწმუნდება, სამივე ნაწარმოები ერთი და იგივე მითოლოგიური ფაბულის ლიტერატურულ დამუშავებას წარმოადგენს, თანაც სამ სხვადასხვა – ეპიკური პოეზიის, დრამისა და პროზის – ჟანრში. ეს მითოლოგიური ფაბულა, ანუ – როგორც სპეციალისტები ამბობენ ხოლმე – მითოლოგემა ორი სიტყვით ასე შეიძლება აღიწეროს: მთავარი მოქმედი პირი – მინდია არღვევს კაცთა შორის ურყევ ტაბუს, ჭამს გველის ხორცს და ზებუნებრივ, ღვთაებრივ ნიჭს იძენს – ამიერიდან მას შეუძლია გაიგოს ცხოველთა, ფრინველთა და მცენარეთა ენა. მაგრამ, გარკვეული სოციალური მოტივების გამო, იგი კვლავ არღვევს ახლა უკვე მისი ახალი სტატუსის სავალდებულო წესს, კარგავს თავის უცნაურ ნიჭს და იღუპება. ეს მითოლოგემა ქართული მითოსის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საგანძურს წარმოადგენს და ტყუილუბრალოდ არ მომხდარა, რომ სამმა დიდმა ქართველმა ცნო საჭიროდ მისი ლიტერატურული დამუშავების განხორციელება. მაგრამ, სანამ განვიხილავდეთ, თუ როგორ გაიაზრა თითოეულმა მათგანმა იგი, რა ფილოსოფიური და სოციალ-კულტურული მნიშვნელობა მიანიჭა თითოეულმა ფაბულის თავისეულ ვარიანტს, უპრიანი იქნებოდა მათი საერთო მითოლოგიური წყაროს გაშიფვრა გვეცადა.

***

თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ მითოლოგიური ინვარიანტის, ანუ ჰიპოთეზური პირველვარიანტის სრული მასშტაბით აღდგენა ჩვენს მიზნებში სრულებითაც არ შედის. ჩვენთვის საკმარისია გავშიფროთ მხოლოდ ერთი ფაბულური პასაჟი, მითის მხოლოდ ერთი სტრუქტურული ელემენტი – "მითემა" იმ მნიშვნელობით, რომელითაც ამ ტერმინს მითოსის დიდი მკვლევარი კლოდ ლევი-სტროსი იყენებს. მინდიას შესახებ მითის ცენტრალურ მითემას გველის ხორცის ჭამა წარმოადგენს. აბსტრაჰირების მიზნით შესაძლებელი და მიზანშეწონილი იქნებოდა, რომ მითემა "გველის ხორცის ჭამისათვის" "აკრძალვის დარღვევა" დაგვერქმია. მიუხედავად იმისა, რომ მითის არცერთ ვარიანტში არ არის მითითებული, რომ მინდიას კონკრეტულად აუკრძალა ვინმემ გველის ხორცის ჭამა, ეს აკრძალვა სოციალურ-კულტურული კონტექსტით არის განპირობებული: გველის ხორცი საქართველოში არ იჭმეოდა ისტორიულად ცნობილ არცერთ ეპოქაში.მაშასადამე, თუ შევთანხმდებით, რომ მინდიამ დაარღვია აკრძალვა – ტაბუ, რომელიც მას გველის ხორცის ჭამას უკრძალავდა, შესაძლებლობა მოგვეცემა გავაგრძელოთ ჩვენი მსჯელობა. ეთნოლოგიაში აღიარებულად ითვლება ის ფაქტი, რომ ტაბუს ინსტიტუტი მჭიდროდ არის გადაჯაჭვული რელიგიური, სოციალური და ზნეობრივი ნორმების ერთობლიობასთან, რომელსაც ტოტემიზმი ეწოდება. ტოტემი რომელიღაც ცხოველური ან მცენარეული არსებაა, რომელსაც მოცემული სოციალური ორგანიზაციის – გვარის თუ ტომის წევრები თავის წინაპრად და თაყვანისცემის ობიექტად მიიჩნევდნენ. რამდენადაც ტოტემი კულტის ობიექტია, ცხადი და ბუნებრივი ხდება, რომ მისი მოკვლა და ჭამა აკრძალულია, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მას ტაბუ ადევს. მაგალითად, თუ რომელიმე გვარი თავის ტოტემად კურდღელს თვლის, გვარის თითოეულ წევრისთვის კურდღლის მოკვლა სასიკვდილოდ სახიფათო საქმე იქნება.მაგრამ უცნაური და ღირსშესანიშნავია, რომ ის, რაც ტოტემური სოციალური ორგანიზაციის ყოველ ცალკეულ წევრს ჩვეულებრივ ვითარებაში ეკრძალება (მას არ შეუძლია ტოტემის მოკვლა და შეჭმა), დაშვებულია ყველასთვის ერთად, ოღონდ გამონაკლის შემთხვევაში – დღესასწაულის დროს. ამ დღეს ყველა ერთად იკრიბება, კლავს ტოტემს და ინაწილებს მის სისხლსა და ხორცს და ამ გზით ღვთაებას – ტოტემს "ეზიარება". ზიარება ღვთაებასთან იდენტიფიცირებას ნიშნავს, ხოლო იდენტიფიკაციის საუკეთესო საშუალებად პრიმიტიული ადამიანის წარმოსახვაში მისი სისხლის შესმა და ხორცის ჭამა წარმოადგენს – ამ გზით, რომელსაც დიდმა შოტლანდიელმა ეთნოლოგმა ჯეიმს ჯორჯ ფრეზერმა "სიმპათიური მაგია" დაარქვა, კაცი მის მიერ შეჭმული ღვთაების თვისებებს იძენს. იგივე ფრეზერთან ამის უამრავი მაგალითი შეიძლება ამოიკითხოთ სხვადასხვა პრიმიტიული ხალხების რიტუალური ცხოვრებიდან. მაგრამ ჩვენ აქ შევჩერდებით, რომ თავიდან ავიცილოთ ეთნოგრაფიული მასალების ოკეანეში გადაშვების რისკი და, თუ გნებავთ, ცდუნებაც. მხოლოდ დავუმატებ, რომ ქრისტიანული ევქარისტია, რომლის ტრადიცია საიდუმლო სერობიდან მოდის, არსებითად ამ უძველესი რიტუალის სიმბოლურ დამუშავებას წარმოადგენს.

რა გვიშლის ხელს განვაცხადოთ, რომ მინდიას მიერ გველის ხორცის ჭამა სხვა არაფერია, თუ არა ამ უძველესი ტოტემისტური რიტუალის ასახვა მითში? მითუმეტეს, რომ გველის კულტის ნაშთები ამ საუკუნის დასაწყისშიც შეიძლებოდა აღმოგვეჩინა საქართველოში, განსაკუთრებით კი მის ერთ-ერთ მთიან კუთხეში – სვანეთში. ამაზევე მეტყველებს ისიც, რომ, მას შემდეგ, რაც გველის ხორცი შეჭამა, მინდია გარდაიქმნა, ამიერიდან იგი აღარ არის ჩვეულებრივი მოკვდავი, მან ზებუნებრივი, ღვთაებრივი თვისებები შეიძინა, კერძოდ კი – ორი ყველაზე მნიშვნელოვანი თვისება, რომელიც ზებუნებრივს ბუნებრივისაგან გამოარჩევს: უკვდავება ("სახე-მკრთალი და მშვიდია" (ვაჟა), "ლანდი არა აქვს", ანუ ეთერული არსებაა (გამსახურდია)) და ზებუნებრივი სიბრძნე (ესმის ცხოველთა და მცენარეთა ენა და შეუძლია განსაზღვროს მომავალი).

აი ასეთია ლეგენდის ფაბულა და მისი ტოტემისტური აზრი. ცხადია, როგორც ყველა მითს, გველისმჭამელის მითსაც თავისი კოსმოლოგიური, ისტორიული, სოციალური და ნებისმიერი სხვა სახის სემანტიკა შეიძლება ჰქონოდა, მაგრამ ჩვენ მათ გამორკვევას არ შევუდგებით. ჩვენთვის მთავარია როგორ გაიაზრა და გადაამუშავა ეს მითი ჩვენმა სამმა მწერალმა. შემიძლია დავარწმუნო მკითხველი, რომ ამ მხრივ ბევრი რამ შეიძლება იყოს სათქმელი და გამოსარკვევი.

***

წარმოდგენილ მწერლებს შორის პრიორიტეტი, როგორც ქრონოლოგიური, ისე შემოქმედებითი სიდიადის თვალსაზრისით უდავოდ ვაჟა-ფშაველას ეკუთვნის. საქართველოს ერთ-ერთ მთიან კუთხეში – ფშავში დაბადებულმა და გაზრდილმა პოეტმა განათლება რუსეთის იმპერიის დედაქალაქის, პეტერბურგის უნივერსიტეტში მიიღო, მაგრამ იქიდან დაბრუნებულმა კვლავ თავის მშობლიურ კუთხეს მიაშურა. საბედნიეროდ მისმა პოეტურმა გენიამ თავის სიცოცხლეშივე ჰპოვა აღიარება თანამემამულეთა შორის. ნიშანდობლივია, რომ ერთ-ერთი პირველი ლიტერატორი, რომელმაც ვაჟას საიდუმლოების გახსნა სცადა, სწორედ გრიგოლ რობაქიძე იყო – ამ ტომში წარმოდგენილი დრამა-მისტერიის "ლამარას" ავტორი. ვაჟას იშვიათმა პოეტურმა ნიჭმა მშობლიური კუთხის ნიადაგზე იხარა: მისი ლირიკული ლექსებისა და ეპიკურ-ლირიკული პოემების უდიდესი ნაწილი მის მშობლიურ დიალექტზე შეიქმნა. მისი გმირები გარეგნულად ქრისტიანი, თუმცა რეალურად წარმართი ფშავ-ხევსურები და მათი მოქიშპე მუსლიმანი ქისტები (ჩეჩნების მონათესავე ჩრდილო-კავკასიელი ხალხი) არიან, რომლებიც სულ უკანასკნელ დრომდეც კი სოციალური და კულტურული ცხოვრების იმ ეტაპზე იმყოფებოდნენ, როგორზეც სადღაც შუა-საუკუნეებში. დიალექტი, რომელზეც წერს ვაჟა, მართალია სრულიად გასაგებია რიგითი ქართველისათვის, ლექსიკითა და სინტაქსურ-მორფოლოგიური ფორმებით "ვეფხისტყაოსნის" დროინდელს უახლოვდება. ეს არქაული ენა და არქაული სოციალ-კულტურული გარემო, რომელსაც ვაწყდებით ვაჟას პოეზიაში, იმანენტურად მითოსურია, განურჩევლად იმისა, არის თუ არა მითოსისაგან ნასესხები რომელიმე კონკრეტული ფაბულა. მითოსი ვაჟასთვის იმდენადვე ბუნებრივი გარემოა, როგორც თანამედროვე დიდი ქალაქის მკვიდრისთვის სარეკლამო დაფები ან დილაობით და საღამოობით "პიკის საათი" ქუჩებში.

კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელმაც მოამზადა ვაჟა, როგორც გენიალური პოეტი, მისი კუთხის ფოლკლორული ტრადიციებია. სწორედ ფშავ-ხევსურეთია საქართველოს ფოლკლორული სიმდიდრის მთავარი რეზერვუარი. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ის არის, რომ ეს ფოკლორული საგანძური უმეტეს წილად ლექსად არის შექმნილი, სწორედ იმ მეტრისა და ფორმის ლექსად, რომელზეც წერდა ვაჟა. ფშავ-ხევსურეთში დღესაც მრავლად არიან ე.წ. "სახალხო მთქმელები" - დემოსის პოეტები, რომლებისთვისაც "კაფიაობა", ანუ ლექსაობა იმდენადვე იოლია, რამდენადაც ქუჩის მხატვრებისათვის გამვლელთა პორტრეტების ხატვა.

მაგრამ მითოსისათვის ბუნებრივი გარემო და ფოლკლორული ტრადიციები მხოლოდ ხელშემწყობი ფაქტორია და სხვა არაფერი. მთავარი მაინც ვაჟას გრანდიოზული პოეტური ტალანტია: მისი ლექსის არაჩვეულებრივი მუსიკალობა, ნატიფი ტროპული აზროვნება, ღრმა დრამატიზმი – ფაქიზ ლირიზმთან შეხამებული, ეპიკური თხრობის იშვიათი უნარი. დიახ, გარემო ბევრს ნიშნავს, მაგრამ არც ვაჟამდე და არც ვაჟას შემდეგ ვაჟას რანგის პოეტი იმ მხარეს არ მოვლენია.

მინდიას (ხალხური ტრადიციით მას "ხოგაის მინდი" ჰქვია) შესახებ მითის ვაჟასეული ინტერპრეტაცია ვაჟას მთელი პოეზიის კონტექსტში უნდა იქნეს განხილული. სწორედ ამას ცდილობდა ქართველი ლიტერატორების, ფილოსოფოსების, ფოლკლორისტების, ეთნოლოგების და სხვა სფეროების სპეციალისტების არაერთი თაობა, ცხადია ცვალებადი წარმატებით. ვაჟას მსოფლმხედველობა ბუნების გასულიერების, ჰილოძოიზმის მსოფლმხედველობაა, რაც სრულიად ბუნებრივია არქაიზმისთვის, რომელიც მის პოეზიას ახასიათებს. აი რას წერს მის შესახებ ერთი შესანიშნავი ავტორი: "ვაჟა ბუნებაში სოცოცხლის გამოვლინებას ხედავს. ყველაფერი, რაც არის, სიცოცხლისაგან არის შემდგარი. აბსოლუტური რეალობა მხოლოდ სიცოცხლეს ეკუთვნის. აბსოლუტური სიკვდილი კი არარაობაა და იგი არც კი არსებობს ნამდვილად. ის, რასაც ჩვენ, უბრალო მოკვდავები, სიკვდილს ვეძახით, არის არა აბსოლუტური სიკვდილი, არა სრული მოსპობა, არა სიცოცხლის სრული დაკარგვა, არამედ მხოლოდ სახის გამოცვლა. რაც უწინ მუხა იყო, ე. ი. რასაც უწინ მუხის სახე ჰქონდა, ჰკარგავს თავის უწინდელ სახეს და იღებს სხვა სახეს. ეს არის ის, რასაც სიკვდილი ეწოდება. მაგრამ ცხადი არ არის განა, რომ აქ ერთი ინდივიდუალობის სახე შეიცვალა სხვა ინდივიდუალობის სახით, და ამაზედ მეტი სიკვდილი არაფერი ყოფილა." (სერგი დანელია, "ვაჟა-ფშაველა და ქართველი ერი", გვ. 3, ტფილისი, 1927 წ.).

გველის ხორცს ნაზიარები მინდია სწორედ ამის ცოდნის უნარს, ანუ ზებუნებრივ სიბრძნეს იძენს. იგი ხედავს, რომ თურმე ფრინველებს, ცხოველებს, ხეებს, ბალახებს თუ პურის თავთავებს თავიანთი ენა ჰქონიათ. მას ესმის მათი ენა და იცის, თუ რომელი ბალახი რომელ დაავადებას შველის. მაგრამ, ამავე დროს, მინდია ხომ ადამიანადაც რჩება: იგი თვისტომთა შორის ცხოვრობს, ოჯახს ეკიდება, ადამიანური მოთხოვნები უჩნდება, მტერთან უხდება ბრძოლა. სწორედ ღვთაებრივ-ეთერული და კაცურ-ხორციელი საწყისების შეურიგებელი ანტინომია ხდება მისი ტრაგედიის საფუძველი. "ადამიანური სიბრძნე არის სიბრძნე, რომელიც ადამიანის "მე"-ს განმტკიცებას ემსახურება: ასეთია სიბრძნის ან ცოდნის პრაგმატისტული გაგება ბუნების თვალსაზრისით. ცოდნის ღირსება ამ თვალსაზრისით მისი სარგებლობით ამოიწურება. ცოდნა ადამიანისათვის იმდენად არის ღირებული ბუნების თვალსაზრისით, რამდენადაც ის ადამიანის თავდაცვას ემსახურება, რამდენადაც scire ადიდებს posse-ს. მაგრამ მინდიას სიბრძნე აბსოლუტური გამხდარა და ის უკვე მინდიას საკუთარი "მე"-ს დაცვას არამც თუ არ ემსახურება, არამედ საშინელი მტერი გამოდგება ამ "მე"-სი. სიბრძნეს გაუფართოვებია მინდიას "მე" მთელს ქვეყანაზე: ყველაფერი "მე" გამხდარა მინდიასათვის. მინდია ხის ტოტის დაზიანებასაც სწორედ ისე გრძნობს, როგორც საკუთარი ხელის დაზიანებას, რადგან ხეც მინდიასათვის "მე" არის. მაგრამ ასეთი "მე" ბუნებაში უთვალავია. თითოეული "მე" ეწინააღმდეგება მეორეს. ბრძენ მინდიას კი არ შეუძლია არც ერთ "მე"-ს მისცეს უპირატესობა, რადგან ყველა მისთვის ერთნაირად საყვარელია, ერთნაირად "მე" არის." (იქვე, გვ. 47-48).

დილემა მინდიასთვის საბედისწეროა: ან უარი უნდა თქვას ადამიანურ მოთხოვნებზე და ოჯახი და თავისი თავიც შიმშილისა და სიცივისაგან სასიკვდილოდ გასწიროს, ანდა ყური არ ათხოვოს ხეებისა და ცხოველების მუდარას და ისინი გაიმეტოს სასიკვდილოდ. მინდია მეორე გზას ირჩევს, მაგრამ ეს გზაც დამღუპველია მისთვის: იგი ჯერ თავის ზებუნებრივ ნიჭს კარგავს, ხოლო ამის შემდეგ და ამის გამო – სიცოცხლესაც. ტრაგედია იმდენად არის ტრაგედია, რამდენადაც იგი გარდაუვალია. მაგრამ ვაჟას პოემაში ყველაფერი არ არის ლოგიკურად აწყობილი. მაგალითად, გაუგებარია, რატომ ეხვეწებიან სამკურნალო ბალახები და პურის თავთავები მინდიას მოჭრას, როდესაც ხეები მას სიცოცხლის შენარჩუნებას სთხოვენ . მაგრამ კიდევ უფრო უცნაურია, როგორ შეუძლია მინდიას ადამიანების ხოცვა (მისი ბელადობით ხევსურები ხომ მრავალ გამარჯვებას იზეიმებენ ქისტებზე), თუ უბრალო ჭიასაც ვერ იმეტებს მოსაკლავად? აკი ამბობს პოემის ერთ-ერთი პერსონაჟი, ჩალხია, რომელიც თემის კონსერვატორული იდეების გამომხატველია:

"ვსთქვათ, სიბრალული კარგია
ხე-ქვა-ბალახთი, ცხოველთი...
კაცის კვლა ყველასა სჭარბობს,
თუნდ მტერი იყოს ყოველთი.
მაშ აღარც კაცს უნდა ვკლავდეთ,
გეტყვით, მისმინეთ, მე რასა:
მტრისას, ხმლით ნაჭერს, მინახავ,
მინდია სდგამდეს გორასა."

"გველისმჭამლის" იდეის გაცოცხლებით ვაჟამ ქართულ ლიტერატურაში ძალზე საინტერესო თემას დაუდო სათავე, მაგრამ ბევრის აღიარებით "გველისმჭამელი" ვაჟას საუკეთესო პოემა არ არის. როგორც იდეურ-ლოგიკური, ისე მხატვრული რეალიზაციის თვალსაზრისითაც ბევრად უფრო შთამბეჭდავია მისი პოემები "ალუდა ქეთელაური" და "სტუმარ-მასპინძელი", რომლებიც პიროვნების თემთან დაპირისპირების, პიროვნების ინდივიდუალიზაციის იდეას ეყრდნობა. აქ ტრაგიკულ ანტინომიას ინდივიდისა და კოლექტივის შეურიგებლობა ქმნის. ამ პოემების გმირები თავიანთ სოციუმს იმით უპირიპირდებიან, რომ ამ უკანასკნელის მიერ დადგენილ მორალურ ნორმებს არღვევენ: ხევსური ალუდა, არსებული ტრადიციის წინააღმეგ, უარს ამბობს მკლავი მოსჭრას მის მიერ მოკლულ ქისტ მუცალს, რადგან მისი ვაჟკაცობითა და შეუპოვრობით მოიხიბლება. ხოლო, სტუმარ-მასპინძლის გმირი ქისტი ჯოყოლა წინ აღუდგება თავის თვისტომებს, რომლებსაც ჯოყოლას სახლში სტუმრად მისული ხევსური ზვიადაურის სისხლი სწყურიათ. საბოლოო ჯამში, ორივე გმირი მარცხდება ფიზიკურად, თუმცა მორალურად ორივე იმარჯვებს.

ასეთი ლოგიკური თანამიმდევრობა "გველისმჭამელს" ცოტა არ იყოს აკლია. ვაჟა აშკარად შეცდა, როდესაც მინდიას ზებუნებრივ არსებაში პასიური – "წმინდანური" (ცხადია, ამ სიტყვის არაქრისტიანული მნიშვნელობით) და აქტიური – ეპიკურ-გმირული საწყისები ერთმანეთს შეარიგა: კაცი, რომელიც ხეს ვერ ჭრის, არ შეიძლება მშვიდად აჭრიდეს მკლავს მოკლულ მტერს. ჰეროიკულმა პათოსმა გამარჯვება იზეიმა, რამაც პოემას ლოგიკური სიმტკიცე ცოტა არ იყოს შეუბღალა. რაც შეეხება ზემოთ დასახელებულ სხვა ორ პოემას, იქ გმირული ბუნება არა მხოლოდ არ ეწინააღმდეგება თემისაგან განდგომილი ინდივიდუმის მხატვრულ სახეს, არამედ პირიქით, სავსებით ლოგიკურად ჯდება ზნეობრივ-ფსიქოლოგიურ კონტექსტში: თუ ვინმე დაარღვევს თემის ზნეობრივ და სოციალურ პრინციპებს, ისევ გმირმა უნდა დაარღვიოს. მინდიას ეთოსი ან იმ უკიდურესი, ფაქტიურად თვითგანადგურების გზით უნდა წასულიყო, საითკენაც, მაგალითად, ბუდიზმი მიდის, რომელიც სიცოცხლეს და ყოველივე მიწიერს აბსოლუტურ ბოროტებად აცხადებს (მაგრამ ხევსურეთის ბუნებრივ და სოციალურ ლანდშაფტზე ასეთი არჩევანი, რბილად რომ ვთქვათ, მთლად გამართლებული და ბუნებრივი არ იქნებოდა), ანდა ვაჟას რაიმე სხვა გამოსავალი უნდა მოეძებნა. ვაჟას შემდეგ ასეთი გამოსავალის ძიება სხვებმაც დაიწყეს.

***

განსხვავებით ღარიბულ ჩოხაში ჩაცმულ და ბუხრის შუქზე მწერელი ვაჟასაგან, რომლისთვისაც მითოსი იმდენადვე ბუნებრივი გარემოა, რამდენადაც დედის საშო ემბრიონისათვის, ევროპაში განათლებამიღებული და ევროპულ კოსტიუმებში გამოწყობილი მწერლების – გრიგოლ რობაქიძისა და კონსტანტინე გამსახურდიასათვის მითოსი დაკვირვების ობიექტი უფროა, ვიდრე ცხოვრებისა და აზროვნების წესი. ცხოველი ინტერესი რაღაც ძველის, მარადიულის, თუ გნებავთ "არქეტიპულის" მიმართ მათი ეპოქისათვის სრულიად დამახასიათებელი იყო. თუმცა, არცერთი მათგანი არ განეკუთვნებოდა იმდროისათვის მოდური სიმბოლისტური მიმდინარეობის ლიტერატურულ სკოლებს (საქართველოშიც არსებობდა "ცისფერყანწელთა" სიმბოლისტური ორდენი), სიმბოლისტური ლოზუნგი "უკან მითოსისაკენ" მათთვისაც ძალზე მიმზიდველი აღმოჩნდა. მიუხედავად სტილისტური განსხვავებებისა, ორივე მწერალს ბევრი რამ აქვს საერთო: ორივე მათგანი ცდილობს ლიტერატურულ ენაში არქაული ფორმები გააცოცხლოს; ლიტერატურაში ორივე რომანტიკულ-ჰეროიკულ ტრადიციებს მისდევს; ორივესთვის მხატვრული პროზა ხშირად პოეზიის ზღვარზე გადის; მიუხედავად ცნობიერი მიდრეკილებისა ქრისტიანული მსოფლმხედველობისა და ეთიკისადმი, ორივეში მძლავრადაა არაქრისტიანული, წარმართული, დიონისურ-მისტერიული ტენდენციები (ამ თვისებების გამო მე ამ მწერლებს ტყუპ მწერლებს დავარქმევდი). ამ საერთო მახასიათებლების კონტექსტში რობაქიძისა და გამსახურდიას ინტერესი გველისმჭამლის მითოლოგემის მიმართ გაკვირვებას არ იწვევს.

***

დრამა "ლამარა" გრიგოლ რობაქიძისათვის მისი ტრაგიკული ცხოვრების სიმბოლოდ იქცა. პოლიტიკური მოსაზრებების გამო სამშობლოდან ემიგრირებულ მწერალს სხვა სიბინძურეებთან ერთად იმასაც უკიჟინებდა ბოლშევიკური ლიტერატურული კრიტიკა, თითქოს "ლამარა" მას ვაჟასაგან მიეთვისებინა. ამ საშინელი ბრალდების გაქარწყლება მძიმე ტკივილად დააწვა მოხუც მწერალს: "ქვეყანაზე ჯერ არავის სმენია, რომ "ციტატა" სესხი ყოფილიყოს. მე "სესხი" საერთოდ არ მჭირდება. ყალბი თავმდაბლობა საერთოდ უცხოა ჩემთვის. ვიტყვი პირდაპირ: მე ვერ წარმომიდგენია, არა თუ ვაჟას, თვით ჰომერს "დავესესხო", რომლის ერთ-ერთ ნაშიერად ვაჟა ჩამითვლია. არა "ლამარა" სრულიად თავისთავადური ნახელავია! ამ ფაქტს შეარყევს ოდნავაც? ვერა-ვინ!"

თუ ვინმეს შეეძლო გაეგო რობაქიძის აღშფოთების მიზეზი, ისევ თვით ვაჟას, ცოცხალი რომ ყოფილიყო. ბედის ირონიაა, მაგრამ თავის დროზე გესლიანმა კრიტიკამ თვითონ ვაჟას შეუტია იმის გამო, რომ იგი ხალხური სიუჟეტებით სარგებლობდა. მაშინაც პოეტმა სრულიად დასაბუთებული პასუხი გასცა უსაფუძვლო კრიტიკას: "ყოველი დიდებული საკაცობრიო ნაწარმოები შექსპირისა, გიოტესი ხალხურ თქმულებებზეა აშენებული... ავტორები "ფაუსტს" გიოტეს გარდა ასობით ჰყვანდა, მაგრამ გიოტეს მეტმა ნამდვილი "ფაუსტის" დაწერა ვერავინ შესძლო, რადგან საკუთარმა სულიერმა ქურამ სხვა მწერალთა ვერ შეძლო გადადუღება ხალხისაგან მოცემულის მასალისა და მის საკუთრებად გარდაქმნა."

თვითონ რობაქიძემ არაერთი არგუმენტი მოიყვანა იმის დასამტკიცებლად, რომ მისი "ლამარა" პრინციპულად სხვა ნაწარმოები იყო, ვიდრე ვაჟას "გველისმჭამელი". მართლაც, დიდი დაკვირვება არ სჭირდება იმის დანახვას, რომ არა მხოლოდ ჟანრობრივი და სიუჟეტური განსხვავებები არსებობს ამ ორ თხზულებას შორის, არამედ პრინციპული განსხვავებაა თვით მინდიას მხატვრულ სახეებს შორის ორი მწერლის ინტერპრეტაციაში.როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ვაჟამ გველის ხორცის ჭამის შედეგად გარდაქმნილ მინდიას არსებაში ერთმანეთს ორი – ზებუნებრივი და ბუნებრივი საწყისი – დაუპირისპირა, რაც სავსებით ლოგიკური და გამართლებულია. მაგრამ ვაჟას შეცდომა ის იყო, რომ საკუთრივ ზებუნებრივ საწყისში ერთმანეთის გვერდით დასვა მინდია-სალოსი, რომელიც ვერაფერს სულიერს ვერ ჰკლავს და მინდია-გმირი, რომელიც მტრებთან ხევსურების გამარჯვების მთავარი ფაქტორია. როგორც ჩანს, ამ შეუსაბამობას გაუცნობიერებლად რობაქიძეც გრძნობდა, რადგან წერდა თავის "ვაჟას ენგადში": "საკვირველი არაა, თქმულის შემდგომ, თუ "ლამარა" სიუჟეტურ სულ სხვა მიმართებით ვითარდება, ვიდრე "გველის მჭამელი". სხვადასხვაობა ესე ბოლოს უფსკრულადაც იქცევა: "გველის მჭამელში" მინდია თავს იკლავს - "ლამარაში" კი თავს სწირავს. თავისკვლა ბოლოს და ბოლოს ტრაგედიაც არაა. ესაა უბედურება. თავშეწირვა კი მისტერიის ხტილია... მრწამდა და მრწამს უღრმესად, რომ ისეთი არსი, როგორიცაა მინდია, თავს არ მოიკლავს, უკეთ: ვერ მოიკლავს."

მაშასადამე, რობაქიძე გრძნობდა რაღაც არალოგიკურს, შეუსაბამოს ვაჟას სიუჟეტში, მაგრამ ამ შეუსაბამობას იგი, ჩემი აზრით, იქ არ ეძებდა, სადაც საჭიროა. თვითმკვლელობა სწორედ რომ სრულიად ბუნებრივი დასასრულია მინდიასათვის: მინდიას დაღუპვა გარდაუვალია, ამიტომაც, თუ თავისით არ მოკვდება იგი, მაშინ თავი უნდა მოიკლას. შეუსაბამობა აქ ის არის, რომ ბუნებასთან პიროვნული "მე"-ს წარმართული გაიგივების პასაჟთან ერთად პოემას ჰეროიკული ელფერიც დაჰკრავს. გმირი სალოსური და ჰეროიკული თვისებების მატარებელია ერთდროულად. გააცნობიერა თუ არა ეს რობაქიძემ ჩვენთვის უცნობია – როგორც ჩანს, უფრო არა, რადგან ამის შესახებ თავის წერილებში იგი არაფერს ამბობს. მაგრამ მას, რასაც მწერლის გონება ვერ მისწვდა, მისწვდა მისი გრძნობა: სალოსური და გმირული საწყისები, რომლებიც ვაჟას მინდიაში ერთმანეთის გვერდით თანაარსებობს, რობაქიძემ ორად გახლიჩა და ორ პერსონაჟს შორის გაანაწილა: ამჯერად მინდიას გვერდით გაჩნდა მისი ორეული, მინდიას ძმა თორღვა (რომელიც მას ტყუპისცალივით ჰგავს), რომელმაც მთლიანად ჩამოაცალა მინდიას ჰეროიკული შარავანდი და მას მხოლოდ პასიური "წმინდანის" ხატი დაუტოვა. აი ამ დრამატული ილეთის მოშველიებით შეეცადა რობაქიძე გადაეწყვიტა ის პრობლემა, რომელიც ვაჟას ნაწარმოებში პირველად სერგი დანელიამ შეამჩნია, ხოლო მის კვალდაკვალ ჩვენც დავინახეთ.

მაგრამ რობაქიძის "ლამარას" განსხვავება ვაჟას "გველისმჭამელისაგან" მარტოოდენ ამით არ ამოიწურება. ღვთაებასთან მისი ხორცის ჭამის საშუალებით ზიარების არქაული მეთოდი აქ საერთოდ აღარ ფიგურირებს: მინდია გველს "დაუმეგობრდება". ეს დამეგობრება მინდიას ბუნებასთან ერთიანობით არის განპირობებული. შეიძლება ითქვას, რომ გველი, ისევე, როგორც ბუნება საერთოდ, ეროტიული სიყვარულის ობიექტსაც კი წარმოადგენს. აკი ამბობს რობაქიძის მინდია: "მე გველ მიყვარს. გველსაც ვუყვარვარ, რადგან ჩიტის გულ მიყვარს."

წინააღმდეგობა მინდიას ორ ბუნებას შორის სწორედ სიყვარულის ფონზე იჩენს თავს. ბუნებაში შეყვარებული, ადამიანების მიმართ გულგრილი სალოსის სულში მძლავრად იჭრება ჩვეულებრივი, მამრული სიყვარული ქალის მიმართ: ადგილი აქვს სიყვარულის ობიექტის ცვლილებას: ფსიქოანალიტიკოსები იტყოდნენ, რომ ხდება ლიბიდოს გადანაცვლება ერთი ობიექტიდან (ბუნება – ჩიტის გულისა და გველის სახით) მეორეზე (ადამიანი – ლამარას სახით). ბუნებას ადამიანი უპირისპირდება, სასწორი ადამიანისკენ იხრება და მინდიაც თანდათანობით კარგავს ზებუნებრივ თვისებებს. სასოწარკვეთილი მინდია გადაწყვეტს მსხვერპლად მოიტანოს თავისი თავი მის ირგვლივ მყოფ ადამიანებს შორის ჩამოვარდნილი შუღლის აღმოსაფხვრელად. მაგრამ მინდიას მსხვერპლი საჭირო არ არის. იმისათვის, რომ ყველაფერი თავის ადგილზე დადგეს, სულ სხვა ადამიანის მსხვერპლია საჭირო, იმ ადამიანისა, რომელმაც დაარღვია არა მხოლოდ მინდიასი, არამედ მთელი სოციალური გარემოს წონასწორობა.

რობაქიძის "ლამარა" მართლაც პრინციპულად სხვა ნაწარმოებია ვიდრე ვაჟას "გველისმჭამელი". ამ უკანასკნელთან "ლამარას" მხოლოდ ის ფაქტი აერთიანებს, რომ აქაც მინდიაა, თუმცა ოდნაც სახეშეცვლილი და თავისებური. გმირის სესხებით რობაქიძემ მითოლოგიური კავშირი დაამყარა ვაჟასთან და ერთი მითოლოგიური ჯაჭვი შექმნა. (ასეა ბერძნულ მითებშიც: გმირები ხომ იქაც მუდმივად მონაცვლეობენ სხვადასხვა სიუჟეტებში). და ბოლოს რობაქიძემ თვითონ ვაჟასაგან შექმნა მითი, რადგან იგიც თავის დრამის პერსონაჟად აქცია. ამით დაუდგა მან ძეგლი თავის სათაყვანებელ პოეტს.

***

რობაქიძისაგან განსხვავებით კონსტანტინე გამსახურდია თავის მოთხრობაში მინდიას კვლავ უბრუნებს გმირის შარავანდს და არა მხოლოდ უბრუნებს, შესაძლოა ვაჟაზე მეტად ამუქებს კიდეც მინდიას ჰეროიკულ ნატურას. ამასთანავე, იმისათვის, რომ ისეთივე წინააღმდეგობაში არ ჩავარდეს, როგორშიც ვაჟა აღმოჩნდა, გმირის ჰეროიზმს მწერალი ახალ, ჰუმანისტურ შინაარსს ანიჭებს – მინდია გმირია, მაგრამ გმირი, რომელიც სისხლს არ ღვრის: იგი ყველგან და ყოველთვის მშვიდობას და შერიგებას ეძებს. მაგრამ უსამართლობა იქნებოდა ეს ჰუმანიზმი ვაჟასთან არ დაგვენახა. არსებითად გამსახურდიამ მინდიას სახე ვაჟასავე სხვა პოემების გმირებთან გააერთიანა (ამით ცხადია არ მსურს რაიმე ჩრდილი მივაყენო კონსტანტინე გამსახურდიას). გამსახურდიას "ხოგაის მინდიაში" თითქოს ერთმანეთთან არის გადაბმული ვაჟას "გველისმჭამლისა" და "სტუმარმასპინძლის" სიუჟეტები, ხოლო საკუთრივ გველისმჭამელ მინდიას გარდა მთავარი გმირის პერსონაში თითქოს ალუდას, ზვიადაურის, ჯოყოლას სახეებს მოუყრიათ თავი:

"ჩვენ ვიტყვით, კაცნი ჩვენა ვართ,
მარტოთ ჩვენ გვზდიან დედანი;
ჩვენა ვსცხოვნდებით, ურჯულოთ
კუპრში მიელის ქშენანი.
ამის თქმით ვწარა-მარაობთ,
ღვთიშვილთ უკეთეს იციან.
ყველანი მართალს ამბობენ,
განა, ვინაცა ჰფიციან?!"

ვაჟას ალუდას ეს სიტყვები გამსახურდიას ხოგაის მინდიასაც შეეძლო ეთქვა.

მინდიას ხორციელი და ეთერული ბუნება კიდევ უფრო მკაფიოდ აქვს დამუშავებული გამსახურდიას. მოთხრობის ის ადგილები, რომლებშიც ტრანსფორმირებული მინდიას წინაშე წარმომდგარი ბუნებაა აღწერილი, თითქოს კინოს შენელებულ კადრებს ჰგავს. ეს თითქოს სიზმარია, რომელიც მინდიას კი არა ჩვენ გვესიზმრება:

"სიმსუბუქე რამ უცნაური შეიცნო იოგებში მინდიამ, ფრთენი გამოსხმოდეს თითქოს.სულ მაღლა, სულ ზევით მიიწევს მგზავრი, დამრეცილი ბილიკები გარს ევლებიან უფსკრულთა კიდეებს. ქათქათა სინათლე თვალსა სჭრის ხოგაის მინდიას.

აჰა, მოთავდა საგერიოს გადასავალი. ირგვლივ გაშლილ ხმელს გადაჰკვრია ზღვისფერი. თეთრი ღრუბლების საუფლოს მიეახლა მინდია, თვალი ელამუნება ვერცხლის ორნატებით დაღალულ მწვერვალებს და ასე ჰგონია გულამაყ ხევსურს, სიხარულისგან ცას ვკარიო თავი.

მთელი ხმელეთი ხელისგულზე დახატულივით მოსჩანს აქედან, პირიქით ქისტების აულებია, პირაქეთ ხევსურთა სოფლები. და თავის სიცოცხლეში ეს პირველად შეიცნო მინდიამ, რომ პირაქეთი და პირიქითი ორივე მისი სამშობლოა, გამრჯელი, მშრომელი და საყვარელი ხალხებით დასახლებული. სთვლემენ ზღვისფერი მყინვარები, მშვიდობის რული მორევია ამ სოფლებსა და იმ აულებს.

მშვიდობა თქვენდა, ხევსურთა ციხეებო და ქვიტკირებო, მშვიდობა თქვენდა. ქისტების მიზგითებო და ციხეკოშკებო!"

გამსახურდიას ხოგაის მინდია შერიგებაა ადამიანურსა და ეთერულს, ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურს, "ჩვენებურსა" და "უცხოს" შორის. იგი მედიუმია, რომელიც "პირაქეთ" და "პირიქით", სააქაოსა და საიქიოს შორის მოძრაობს. გამსახურდიას მინდიას რაღაც შუასაუკუნეობრივ რაინდული ელფერიც დაჰკრავს. მისი ცხოვრება მუდმივი მოძრაობაა, მუდმივი ძიება რაღაც შორეული იდეალისა, რომელიც მსგავსად დულცინეასი აქაც ქალის იერს იძენს: "ხადიშათ, სად ხარ, ახლა, ხადიშათ, მზისფერო ქალავ?” ეს პოეტური ფრაზა რეფრენად გასდევს გამსახურდიას მოთხრობა-პოემას. ტრაგედია გამსახურდიასთანაც იმით სრულდება, რომ გმირი თავისივე ხელით ჰკლავს იმას, რასაც დაეძებს. გმირი აქაც მარცხდება, რადგან ორბუნებოვნება ადამიანს არ ხელეწიფება.

***

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სიახლე, რომელიც გამსახურდიას შემოაქვს თავის ინტერპრეტაციაში ის არის, რომ მინდიას მიერ გველის ხორცის ჭამის პრელუდიად მინდიასა და ნადირთა მწყემს ოჩოპინტეს შორის დადებული ხელშეკრულება გვევლინება, რითაც გველისმჭამლის ქართული მითი ეშმაკთან ხელოვანის ხელშეკრულების ევროპულ ლეგენდასთან პოულობს საერთოს. გამსახურდიას მწერლურმა ინტუიციამ არ უმტყუნა: ეშმაკთან შეთანხმება აშკარად გვიანდელი გადამუშავება უნდა იყოს გველისმჭამლის არქაული მითისა. მათ შორის შუალედურ ჯაჭვად ცოდვადდაცემის ბიბლიური ამბავი გვესახება. მაშ გავიხსენოთ კიდევ ერთხელ ეს ამბავი: ღმერთმა შექმნა ადამიანი ხატად თვისად და მისი ნეკნიდან შექმნა ევა – თანამემცხედრე მისი. ღმერთმა ადამ და ევა ედემის ბაღში დაასახლა, სადაც სხვებთან ერთად ორი ხე იზრდებოდა – ხე სიცოცხლისა და ხე ცნობადისა ბოროტისა და კეთილისა. ღმერთმა უბრძანა ადამს ეგემა ყოველი ნაყოფი გარდა ერთისა, ნაყოფისა ხისგან ცნობადისა კეთილისა და ბოროტისა. მაგრამ გველი ყველაზე ბოროტი არსება იყო ამ ქვეყნად. მან შეაცთუნა ევა დაერღვია ღმერთის აკრძალვა და ეგემა და ქმრისათვისაც გაეზიარებინა აკრძალული ხილი. და გახდნენ ადამ და ევა ბრძენნი, რადგან აეხილათ თვალი და დაინახეს თავიანთი სიშიშვლე. ოდესღაც ტოტემური ღვთაება მონოთეიზმის გაჩენის შემდეგ ეშმაკეულად გადაქცეულა, ხოლო მისი სიბრძნე და უკვდავება ხეებზე გადასულა. თუმცა, თვით ის ფაქტი, რომ ამ ლეგენდაში სწორედ გველი ფიგურირებს და არა რომელიმე სხვა ცხოველი, ბიბლიური ლეგენდისა და გველისმჭამლის მითის მსგავსებაზე მიუთითებს. ადამ და ევას მითიც ხომ ადამიანის მიერ სიბრძნისა და უკვდავების შეძენა-დაკარგვის დრამას ასახავს. დიახ, ისინი გახდნენ ბრძენნი, მაგრამ დაჰკარგეს მშვიდობა და ბედნიერება. ადამიანი შეიძლება გახდეს ბრძენი, მაგრამ სიბრძნე მას უბედურების გარდა არაფერს მოუტანს – აი ეს არის გველისმჭამლის, ადამ და ევასი და ფაუსტის ტრაგედიის საერთო იდეა.

თბილისი, 1999 წ. ივლისი